W społeczeństwie, w którym sukces często jest utożsamiany z wysokimi standardami, ciężką pracą i zaangażowaniem, osobowość anankastyczna bywa postrzegana jako zestaw pozytywnych cech. Dla wielu osób z tym zaburzeniem ich perfekcjonizm, dyscyplina i pedantyczność stają się jednak obciążeniem – często przekraczają granice zdrowego funkcjonowania. Osobowość anankastyczna to zaburzenie osobowości charakteryzujące się obsesyjną potrzebą porządku, kontroli i dążenia do perfekcji, która potrafi negatywnie wpływać na życie codzienne. W niniejszym artykule omówimy szczegółowo, czym jest osobowość anankastyczna, jakie są jej symptomy, a także jak wygląda życie osób z tym typem osobowości oraz jakie wsparcie oferuje psychoterapia.
Czym jest osobowość anankastyczna?
Osobowość anankastyczna, niekiedy nazywana obsesyjno-kompulsyjną osobowością (nie mylić z zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym, czyli OCD), jest jednym z zaburzeń osobowości charakteryzującym się silnym perfekcjonizmem, nadmierną potrzebą kontroli, skrupulatnością oraz nieustannym dążeniem do przewidywalności. U osób z osobowością anankastyczną każda niedoskonałość, błędy i chaos wywołują ogromny niepokój, przez co nie są w stanie funkcjonować bez ciągłego analizowania, planowania i poprawiania rzeczy wokół siebie. Życie staje się dla nich swego rodzaju polem bitwy, na którym główną walką jest opanowanie nieustannie pojawiających się lęków związanych z błędami, porażkami oraz nieprzewidywalnością.
Warto od razu zaznaczyć, że osobowość anankastyczna nie jest tożsama z zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym (OCD). Osoby z OCD mają obsesyjne myśli i kompulsje, które są dla nich uporczywe i natrętne. W przypadku osobowości anankastycznej ten wzorzec zachowań jest bardziej trwały i zakorzeniony w przekonaniu, że tylko perfekcyjne wykonanie zapewni im poczucie wartości i spokoju.
Cechy osobowości anankastycznej
Osoby z osobowością anankastyczną często są postrzegane jako wyjątkowo poukładane i pracowite, ale ich dążenie do doskonałości przejawia się w sposób skrajny, utrudniając im codzienne funkcjonowanie. Najbardziej charakterystyczne cechy osobowości anankastycznej to:
1. Perfekcjonizm w najbardziej skrajnym wydaniu.
Perfekcjonizm jest jednym z najważniejszych elementów tego zaburzenia. Osoby anankastyczne stawiają przed sobą wygórowane standardy, których nie są w stanie osiągnąć. Często wydaje im się, że każde zadanie można wykonać lepiej, a jeśli coś nie jest zrobione „idealnie”, postrzegają to jako osobistą porażkę. W praktyce oznacza to, że bardzo trudno im ukończyć zadania, ponieważ zawsze znajdą coś, co trzeba jeszcze poprawić, ulepszyć lub przeanalizować.
Przykładem może być osoba, która przez kilka godzin analizuje raport do pracy, zmieniając go kilkukrotnie, dopóki nie jest absolutnie przekonana, że każda informacja jest na swoim miejscu. Taka drobiazgowość, choć może wydawać się zaletą, w rzeczywistości prowadzi do przeciążenia i poczucia frustracji, gdyż żadna wersja raportu nigdy nie wydaje się dostatecznie dobra.
2. Nadmierna potrzeba kontroli.
Kolejną cechą charakterystyczną osobowości anankastycznej jest potrzeba absolutnej kontroli nad wszystkim. Osoby anankastyczne starają się mieć wpływ na wszystkie aspekty swojego życia, unikając spontaniczności i wszelkich niespodzianek. Drobne odstępstwa od rutyny lub planu wywołują u nich silne poczucie niepokoju i stresu, co wpływa na ich zdolność do adaptacji i elastyczności. Takie osoby rzadko pozwalają sobie na relaks, ponieważ ich myśli nieustannie krążą wokół tego, co jeszcze należy zrobić lub poprawić.
3. Brak zaufania do innych i trudności w delegowaniu.
Osoby z osobowością anankastyczną mają tendencję do przejęcia całkowitej odpowiedzialności za wszystkie zadania, co wiąże się z ich niezdolnością do zaufania innym. Często odczuwają wewnętrzne przekonanie, że tylko one są w stanie wykonać coś „właściwie”. Delegowanie obowiązków wywołuje w nich lęk przed utratą kontroli, przez co stają się nadmiernie obciążone i przytłoczone pracą, nawet gdy jest to dla nich wyczerpujące.
4. Sztywność myślenia i problemy z adaptacją.
Sztywność myślenia i brak elastyczności to kolejny wyraźny symptom. Osoby anankastyczne trzymają się swoich zasad i ustalonych schematów, nie są otwarte na kompromisy i zmiany. Mają trudności z adaptacją do nowych sytuacji i wymagają, aby rzeczy odbywały się według ich planu. Jakiekolwiek odstępstwa lub brak kontroli nad sytuacją wywołują u nich.
5. Poczucie winy i nadmierna odpowiedzialność.
Osoby z osobowością anankastyczną przeżywają silne poczucie odpowiedzialności za wszelkie sytuacje, które ich dotyczą. Każdy błąd, nawet drobny, jest dla nich powodem do poczucia winy i samooskarżania. Czują się zobowiązane do perfekcyjnego wypełniania swoich ról, co prowadzi do obciążenia psychicznego i emocjonalnego.
Jak osobowość anankastyczna wpływa na życie codzienne?
Życie z osobowością anankastyczną może być trudne. Codzienne zmagania z perfekcjonizmem, potrzebą kontroli i poczuciem odpowiedzialności mają znaczący wpływ na różne obszary życia, takie jak praca, relacje międzyludzkie czy zdrowie.
Praca. W pracy osoby z osobowością anankastyczną często wyróżniają się zaangażowaniem i dokładnością. Są bardzo efektywne w zadaniach, które wymagają szczególnej precyzji i skrupulatności. Jednak ich perfekcjonizm sprawia, że pracują długo i intensywnie, przez co często cierpią na wypalenie zawodowe. Niezdolność do delegowania zadań, nieustanne poprawianie i analizowanie swojego wkładu prowadzą do nadmiernego obciążenia pracą.
Relacje. Osoby anankastyczne często mają problemy w relacjach z innymi ludźmi. Ich potrzeba kontroli i wysokie standardy, które narzucają również bliskim, mogą powodować konflikty. Rodzina i partnerzy często czują się osądzani lub niedoceniani, co prowadzi do oddalenia emocjonalnego. Osoby anankastyczne mają także tendencję do stawiania obowiązków ponad relacje międzyludzkie, co negatywnie wpływa na ich życie prywatne.
Zdrowie psychiczne i fizyczne. Nieustanne napięcie i stres, jakie towarzyszą życiu z osobowością anankastyczną, wpływają również na zdrowie fizyczne i psychiczne. Przewlekły stres prowadzi do problemów takich jak bóle głowy, bezsenność, problemy z układem pokarmowym i inne dolegliwości psychosomatyczne. Często osoby z osobowością anankastyczną cierpią również na lęki i depresję, ponieważ ich standardy są trudne do osiągnięcia, co prowadzi do poczucia bezsilności i niezadowolenia.
Diagnoza osobowości anankastycznej
Diagnoza osobowości anankastycznej opiera się na określonych kryteriach diagnostycznych opisanych w klasyfikacjach DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, wydanie piąte) oraz ICD-11 (International Classification of Diseases, wydanie jedenaste). W celu postawienia diagnozy, specjalista analizuje wzorce myślenia i zachowania pacjenta, które muszą być przede wszystkim trwałe. Osobowość anankastyczna charakteryzuje się przynajmniej czterema spośród następujących kryteriów, jak wymienia DSM-5:
- Nadmierne skupienie na szczegółach, regułach, porządkach, listach lub organizacji, co powoduje, że główny cel danej czynności zostaje pominięty.
- Perfekcjonizm, który przeszkadza w ukończeniu zadań – osoba stale poprawia lub modyfikuje swoje prace, co często sprawia, że zadania nigdy nie są „wystarczająco dobre”, by je zakończyć.
- Nadmierne oddanie się pracy i produktywności kosztem relacji międzyludzkich, odpoczynku i przyjemności – nawet jeśli nie jest to wymagane finansowo.
- Nadmierne sumienie, skrupulatność i moralność – często w sposób sztywny i nieelastyczny – związane z kwestiami wartości i etyki.
- Niechęć do delegowania zadań lub współpracy z innymi, chyba że inni zgadzają się, aby wszystko było wykonane „po ich myśli”.
- Skąpstwo w wydawaniu pieniędzy zarówno na siebie, jak i na innych – pieniądze są postrzegane jako coś, co trzeba zachować na potencjalne przyszłe katastrofy.
- Sztywność i upór w przestrzeganiu wyznaczonych przez siebie zasad oraz nieumiejętność dostosowania się do zmieniających się okoliczności.
Aby stwierdzić osobowość anankastyczną, powyższe cechy muszą powodować wyraźne trudności w życiu zawodowym, społecznym lub rodzinnym. W praktyce terapeuta przeprowadza szczegółowy wywiad, który obejmuje nie tylko opis obecnych zachowań, ale także ich wpływ na jakość życia pacjenta oraz występowanie ewentualnych trudności emocjonalnych, takich jak lęk czy depresja. Możliwe jest również wykorzystanie narzędzi diagnostycznych, takich jak kwestionariusze oceniające osobowość, które pomagają usystematyzować informacje na temat cech osobowości anankastycznej.
Diagnoza osobowości anankastycznej często bywa trudna do przyjęcia dla pacjentów, którzy swoje perfekcyjne standardy i kontrolę uznają za pozytywne wartości. Dlatego kluczowe jest, aby terapeuta zbudował atmosferę zaufania, pomagając pacjentowi zrozumieć, że za tą potrzebą doskonałości często kryją się lęki i presja, które mogą być źródłem problemów.
Leczenie osobowości anankastycznej
Leczenie osobowości anankastycznej to proces, który skupia się na łagodzeniu objawów i wspieraniu osoby w radzeniu sobie z wyzwaniami wynikającymi z jej nadmiernego perfekcjonizmu, potrzeby kontroli i sztywności w myśleniu. Jednym z najskuteczniejszych sposobów leczenia jest psychoterapia, która daje pacjentowi możliwość spojrzenia na swoje myśli i zachowania z innej perspektywy. Terapeuta pomaga pacjentowi zrozumieć, jak mechanizmy takie jak obsesja na punkcie szczegółów czy rygorystyczne podejście do zasad mogą mieć negatywny wpływ na życie codzienne, relacje z bliskimi oraz zdrowie psychiczne.
W terapii osoby z osobowością anankastyczną uczą się również akceptacji nieprzewidywalności i stopniowego odpuszczania kontroli. Poprzez ćwiczenia praktyczne oraz stopniowe wprowadzanie drobnych zmian w codziennych nawykach, pacjenci zdobywają umiejętność tolerowania niedoskonałości – zarówno w sobie, jak i w innych. Terapia może też pomóc w rozwijaniu bardziej elastycznego podejścia do obowiązków, które łagodzi presję wynikającą z wygórowanych standardów.
Dla wielu osób z tym typem osobowości psychoterapia jest nie tylko formą wsparcia, ale również przestrzenią, w której po raz pierwszy mogą poczuć się akceptowane bez względu na to, jak „doskonali” są w swoich oczach. W ten sposób proces terapeutyczny staje się nieocenionym narzędziem pomagającym w odbudowie zdrowych relacji z sobą samym i światem, a także w poprawie jakości życia.
Masz trudności i potrzebujesz wsparcia?
Podsumowanie
Osobowość anankastyczna to złożony typ osobowości, w którym dążenie do perfekcji, potrzeba kontroli oraz niechęć do podejmowania ryzyka w dużym stopniu kształtują codzienne życie osoby z tym zaburzeniem. Chociaż takie cechy jak sumienność, uporządkowanie i odpowiedzialność mogą wydawać się pozytywne, w skrajnych przypadkach mogą prowadzić do wyczerpania psychicznego, izolacji społecznej i znacznych trudności w relacjach. Perfekcjonizm, który miał być źródłem satysfakcji, staje się przyczyną cierpienia, a potrzeba kontroli – przyczyną wewnętrznego napięcia. Leczenie osobowości anankastycznej, zwłaszcza za pomocą psychoterapii, daje szansę na wprowadzenie zmian, które umożliwiają bardziej zrównoważone i satysfakcjonujące życie. Osoby z osobowością anankastyczną, choć często niechętnie podchodzą do zmiany swoich nawyków i przekonań, mogą odkryć, że elastyczność, umiejętność odpuszczania i akceptacja błędów przynoszą im ulgę i poprawiają ich relacje z innymi. Proces terapeutyczny pozwala im na nowo zbudować relację z sobą samym, przekształcając ich samodyscyplinę w zdrową formę troski o siebie i innych.
Mogą Cię także zainteresować inne nasze artykuły:
Choroba afektywna dwubiegunowa (ChAD) – jak się objawia? | Widoki – Twoja Psychoterapia (widokipsychoterapia.pl)
ADHD u dorosłych – jak je rozpoznać i leczyć? | Widoki – Twoja Psychoterapia (widokipsychoterapia.pl)
Odwiedź nas również na Facebooku: Widoki – Twoja Psychoterapia | Facebook oraz Instagramie: Widoki – Twoja Psychoterapia • Psychoterapia Warszawa (@widoki_twoja_psychoterapia) • Zdjęcia i filmy na Instagramie
